Οδός Νικολάκη Εφέντη: Ένας δρόμος της πόλης μας με ιστορία

Ποιος ήταν ο Νικολάκη Εφέντης, τι ρόλο έπαιξε στην απελευθέρωση της πόλης και πώς εκείνη του ανταπόδωσε την προσφορά του;

Άρθρο του κ. Γιάννη Γρατσανίτη, στην εφημερίδα “ΗΠΕΙΡΩΤΙΚΟΣ ΑΓΩΝ” της 21/2/2019

https://www.agon.gr/istories/11000/odos-nikolaki-efenti-enas-dromos-tis-polis-mas-me/

    Οι περισσότεροι ασφαλώς θα αναρωτηθείτε: Οδός Νικολάκη Εφέντη! Ποια είναι αυτή; Αν ανατρέξετε στα ονόματα των δρόμων της πόλης, δεν θα βρείτε κάποιον με το παραπάνω όνομα. Το ίδιο και στους  αστικούς χάρτες. Το ίδιο και στους τηλεφωνικούς καταλόγους. Πουθενά  δεν υπάρχει… Και όμως υπάρχει. Με τη διαφορά ότι το όνομα του είναι… «εξελληνισμένο». Με έναν περίτεχνο στρουθοκαμηλισμό, πριν από χρόνια, κάποιοι «φωστήρες» -προφανώς «εθνοπατέρες»- για να  προφυλάξουν το εθνικό μας φρόνημα, που «κινδύνευε» από την οθωμανική λέξη «Εφέντης» (εννοιολογικά ταυτόσημη με την ελληνική «αφέντης»), αλλοίωσαν ανόητα το όνομα ενός άνδρα που συνέβαλε καθοριστικά στην απελευθέρωση της πόλης, μετονομάζοντας τον δρόμο σε «οδό Ν. Παπαδοπούλου», μια ονομασία που, ατυχώς, διατηρείται και παραμένει μέχρι σήμερα ( η κεντρική αυτή οδός  ξεκινάει από τη συμβολή -όπου η Ζωσιμαία βιβλιοθήκη και το κτίριο του Στρατοδικείου- των οδών Φρόντζου,  Μουλαϊμίδου, Μπότσαρη και καταλήγει στην οδό Παπάζογλου).

    Για να  αντιληφθούμε καλύτερα τα παραπάνω, σκόπιμο είναι να ανατρέξουμε στην ιστορική  περίοδο των μαχών για την κατάληψη των Ιωαννίνων από τον ελληνικό στρατό το 1912 και  στον ρόλο του Νικολάκη Εφέντη. Ο Νικολάκη Εφέντης, λοιπόν, ήταν ένας ομογενής αξιωματικός του τουρκικού στρατού στα Γιάννινα και υπηρετούσε ως λοχαγός του Μηχανικού. Ήταν υπασπιστής του Γκολτ πασά, κατά την κατασκευή των οχυρών του Μπιζανίου και μετά του ανατέθηκε η συντήρηση τους. Το πραγματικό του όνομα ήταν ΝΙΚΟΛΑΟΣ ΜΙΖΑΝΤΖΗΣ (Τα κεφαλαία απαραίτητα για το λόγο που θα εξηγηθεί παρακάτω). Όταν στα τέλη του Ιανουαρίου του 1913, ο ελληνικός στρατός αποφάσισε, μετά από πολλές δυσκολίες, αποτυχίες και θυσίες, να κάνει τη γενική επίθεση για την πτώση των οχυρών του Μπιζανίου και την απελευθέρωση της πόλης, είχε ένα μεγάλο πρόβλημα: Τα οχυρά ήταν πράγματι απόρθητα και ειδικότερα το οχυρό «Σκύλλα», για το οποίο δεν είχε καθόλου πληροφορίες και που, σύμφωνα με τον γιαννιώτη αγωνιστή Αθανάσιο Τσεκούρα, o οποίος είχε μυηθεί και ενταχθεί στο δίκτυο της ελληνικής κατασκοπείας, «ήταν το τέρας με τα δώδεκα ποδάρια και τα έξι κεφάλια και μάλιστα αθέατο». Απαραίτητο λοιπόν ήταν οι μυστικές υπηρεσίες του ελληνικού στρατού στα σκλαβωμένα Γιάννινα να πληροφορηθούν με κάθε τρόπο την ακριβή θέση, την κατασκευή, την επάνδρωση και τον εξοπλισμό των οχυρών, για να μπορέσουν έτσι να σχεδιάσουν και να πετύχουν την άλωσή τους και σε συνέχεια την κατάληψη της πόλης.

Η προσφορά του Νικολάκη Εφέντη στον αγώνα για την απελευθέρωση

    Την περίοδο εκείνη υπεύθυνος των πιο πάνω μυστικών υπηρεσιών έναντι του ελληνικού στρατού, ήταν ο έλληνας υποπρόξενος στα Ιωάννινα Νικόλαος Χαντέλης από τα Κάτω Πεδινά Ζαγορίου. Για να πετύχουν τον σκοπό αυτό, οργανώθηκε στη Μητρόπολη Ιωαννίνων, μυστική σύσκεψη, που συμμετείχαν ο τότε Μητροπολίτης Γερβάσιος* και οι πιο πάνω, Νικόλαος Χαντέλης** και Αθανάσιος Τσεκούρας. Κατά τη σύσκεψη αποφασίστηκε να έρθουν σε επαφή με τον ομογενή μας αξιωματικό Νικολάκη Εφέντη, που ήταν ο αρμόδιος συντηρητής των οχυρών και επομένως  τα γνώριζε πολύ καλά και με κάθε λεπτομέρεια. Την αποστολή αυτή ανέλαβε ο Αθανάσιος Τσεκούρας. Ο τελευταίος την ολοκλήρωσε, αφού συναντήθηκε με άκρα μυστικότητα με τον Νικολάκη Εφέντη και τον έφερε σε επαφή με τον Μητροπολίτη. Αυτός, αφού του υπογράμμισε την ελληνική καταγωγή του και του εξήγησε την κρισιμότητα της κατάστασης, του ζήτησε να συντάξει και να του δώσει πλήρη αντίγραφα των οχυρών του Μπιζανίου και ειδικότερα του οχυρού «Σκύλλα», ώστε να επιταχυνθεί η κατάληψη της πόλης αλλά  και να αποφευχθούν  πολλές εκατόμβες νεκρών. Ο Νικολάκη Εφέντης, χωρίς δισταγμό, πείστηκε υπακούοντας στη φωνή της ελληνικής καταγωγής του και μέσα στο σπίτι του Ιωάννου Λάππα, το οποίο είχε μετατραπεί σε κέντρο κρυπτογραφικών εγκαταστάσεων του αγώνα, έφτιαξε επί δύο συνεχείς νύχτες το σχέδιο των οχυρών, το οποίο, αφού κρυπτογραφήθηκε από την Αντιγόνη Τζαβέλλα, ανεψιά από αδελφή του Ι. Λάππα, παραδόθηκε σε αυτόν. Ο Ι. Λάππας στη συνέχεια το έστειλε στο Ελληνικό Στρατηγείο στο Εμίν Αγά και έτσι ακολούθησε την 21η Φεβρουαρίου, μετά από τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς, η απελευθέρωση των Ιωαννίνων. Όταν, μετά την παράδοση, συνελήφθη ως αιχμάλωτος από τον ελληνικό στρατό και τον παρουσίασαν στον αρχιστράτηγο διάδοχο Κωνσταντίνο, αυτός τον ρώτησε τι ήθελε σε αντάλλαγμα για τη μεγάλη του προσφορά. Ο Νικολάκη Εφέντης του απάντησε ότι δεν ήθελε τίποτε παρά μόνο να μείνει απολύτως μυστική η ηρωική του πράξη και, με την ανταλλαγή των αιχμαλώτων, να επιστρέψει στη Σμύρνη όπου βρισκόταν η οικογένεια του. Ατυχώς όμως, κάποιος επιπόλαιος δημοσιογράφος της Θεσσαλονίκης, της εφημερίδας «Πατρίς», δημοσίευσε το γεγονός και τα κατορθώματα του Νικολάκη Εφέντη. Οι Τούρκοι φυσικά το πληροφορήθηκαν και όταν αποβιβάστηκε  στη Σμύρνη με τους άλλους που ανταλλάχτηκαν, συνελήφθηκε και εκτελέστηκε, ύστερα από φρικτά βασανιστήρια. Το τραγικότερο ήταν ότι και όλα τα μέλη της οικογένειάς του -οι γονείς του και οι πέντε αδελφές του- θανατώθηκαν και αυτά στη Σμύρνη.

Ο Εφέντης γίνεται… Παπαδόπουλος

    Αυτός ήταν λοιπόν ο Νικολάκη Εφέντης  ή Νικόλαος  Μιζαντζής. Ένας ήρωας που έδωσε τη ζωή του και τη ζωή της οικογένειάς του για την πατρίδα και η πατρίδα -και συγκεκριμένα η πόλη των Ιωαννίνων- «ευγνωμονούσα» όχι μόνο την προτομή του δεν έχει τοποθετήσει, όπως τούτο ήταν απαραίτητο σε απόδοση της ελάχιστης τιμής στο πρόσωπό του, αλλά άλλαξε την ονομασία της παραπάνω οδού από οδό Νικολάκη Εφέντη σε οδό… Ν. Παπαδοπούλου και -το χειρότερο- τη διατηρεί. Υπάρχει βέβαια, σήμερα, με μικρά γράμματα μια υποσημείωση στην οποία αναφέρεται το όνομα Νικολάκη Εφέντη και πιο πάνω η παλιά μαρμάρινη με αχνά γράμματα επιγραφή με το ίδιο όνομα, αλλά η -ας το πούμε- επίσημη, αυτή δηλαδή που αναφέρεται στον κατάλογο των οδών της πόλης και που αναγράφεται στους χάρτες της και φυσικά ως εκ τούτου η χρησιμοποιούμενη από τους κατοίκους ονομασία, είναι «Παπαδοπούλου».

    Τώρα τι σχέση έχει το όνομα Παπαδόπουλος με αυτό του Νικολάκη Εφέντη, μόνο αυτοί που είχαν τη φαεινή ιδέα της μετονομασίας  θα μπορούσαν να το εξηγήσουν. Αν θυμάμαι καλά, όταν προ αρκετών ετών πραγματοποιήθηκε αυτό το ιστορικό ανοσιούργημα, η δικαιολογία ήταν ότι… εξελλήνισαν το «Εφέντη», που τους πείραξε τόσο πολύ, με το ελληνικότατο «Παπαδοπούλου», γιατί αυτό ισχυρίστηκαν ότι ήταν το πραγματικό του οικογενειακό όνομα. Πλην όμως, το όνομα «Παπαδόπουλος» σε καμιά απολύτως ιστορική πηγή δεν αναφέρεται, αλλά μόνο το πραγματικό του «Μιζαντζής». Άγνωστοι λοιπόν αι βουλαί των υπευθύνων ανιστόρητων και υστερόβουλων νεονονών του δρόμου. Και τι όνομα διάλεξαν: «Παπαδοπούλου». Ένα επίθετο που δεν έχει απολύτως καμιά σχέση με τον ήρωα λοχαγό και που, όπως είναι γνωστό, έχουν σχεδόν οι μισοί Έλληνες. Είναι πράγματι τουλάχιστον περίεργη η εθνική «ευαισθησία» μερικών.

    Το γεγονός αυτό μου θύμισε μια ανάλογη περίπτωση, όταν κατά τη δεκαετία του 1970 και επί δημαρχίας Κώστα Μπέγκα, γνωστός συμπολίτης μας πρότεινε στον δήμο το εξής καταπληκτικό: Να αφαιρεθεί από τον μιναρέ του τζαμιού ο κώνος του και να τοποθετηθεί στην θέση του ο… «ηπειρωτικός βους», ο ταύρος, δηλαδή, που απεικονίζεται στην μία όψη του γνωστού νομίσματος «ΑΠΕΙ ΡΩΤΑΝ». Φανταστείτε την εικόνα.

    Για να επανέλθουμε στο θέμα μας, θεωρώ ότι ο δήμος Ιωαννιτών έχει υποχρέωση, χρέος ιερό, τιμώντας στο ελάχιστο τη μνήμη του έξοχου αυτού Έλληνα, να επαναφέρει το ταχύτερο την απολύτως ορθή, όπως ήταν, ονομασία του δρόμου: «οδός Νικολάκη Εφέντη», γιατί έτσι έμεινε στην ιστορία και σε υποσημείωση το πατρικό του Νικόλαος Μιζαντζής. Τελειώνοντας, αξίζει επισημανθεί και το γεγονός που αναφέρει στο βιβλίο του «Τα Γιάννινα. Οι  Μαχαλάδες τα σοκάκια…» ο Κώστας Φωτόπουλος , σύμφωνα με το οποίο, η κάτοικος Θεσσαλονίκης Σοφία Μανούκα, το γένος Μιζαντζή, θεία του Νικολάκη Εφέντη, είχε αποστείλει, μετά τη μετονομασία, επιστολή στον δήμο Ιωαννιτών ζητώντας την επαναφορά του αληθινού ονόματός του. Αλλά δυστυχώς απευθύνθηκε σε «ώτα μη ακουόντων». Μήπως έστω και σήμερα θα ακούσουν;

    * Ο Μητροπολίτης Ιωαννίνων κυρός Γερβάσιος (1864-1916), κατά κόσμο Γερβάσιος Ορολογάς, γεννήθηκε στην Αργυρούπολη του Πόντου το 1864. Αποφοίτησε από τη Θεολογική  Σχολή της Χάλκης το 1888.Το 1981 χειροτονήθηκε πρεσβύτερος από το Μητροπολίτη Χαλδίας Γερβάσιο και έλαβε το οφίκιο του Αρχιμανδρίτη. Στις 30 Απριλίου 1895 χειροτονήθηκε στην Ιερά Μονή Ζωοδόχου Πηγής Βαλουκλή Κωνσταντινουπόλεως Μητροπολίτης Κορυτσάς. Στις 14 Μαΐου 1902  Μητροπολίτης Καισαρείας και στις 16 Μαρτίου 1910 εκλέχτηκε Μητροπολίτης Ιωαννίνων. Απεβίωσε στις 31 Μαΐου 1916. Έπαιξε καθοριστικό ρόλο στην απελευθέρωση της πόλης, η οποία και τον τίμησε, δίνοντας το όνομα του σε δρόμο της (συνέχεια της οδού Μητροπόλεως), χωρίς εδώ, ευτυχώς, να υπάρξει  μετονομασία!

    ** Ο Νικόλαος Χαντέλης (1865-1917) ήταν νομικός από τα Κάτω Πεδινά, όπως προαναφέρθηκε. Εργάστηκε από το 1901 στις διπλωματικές υπηρεσίες του υπουργείου Εξωτερικών, αρχικά ως διερμηνέας στο Ελληνικό Γενικό Προξενείο Ιωαννίνων, ως υπεύθυνος των Μυστικών Υπηρεσιών στον πρώτο Βαλκανικό Πόλεμο, τότε υποπρόξενος στα Ιωάννινα και σε συνέχεια ως γενικός διοικητής Νομαρχίας της Ηπείρου μετά την απελευθέρωση (1913). Είχε όμως τραγικό τέλος: πνίγηκε στην Αδριατική, καθώς γύριζε στην Ελλάδα μέσω Ιταλίας, όταν το πλοίο, που επέβαινε, τορπιλίστηκε από γερμανικό υποβρύχιο (24-25/9/1917). Άφησε ένα πολύ αξιόλογο αρχείο που δημοσιεύτηκε το 2002.

Γιάννης Γρατσανίτης 

Ο Γιάννης Γρατσανίτης είναι συνταξιούχος δικηγόρος και συνεργάτης του Ηπειρωτικού Αγώνα από τα φοιτητικά του χρόνια, έχοντας τότε την επιμέλεια της φοιτητικής στήλης. Δημοσίευσε πολλά χρονογραφήματα και για μια σειρά ετών, κάθε Τρίτη, παρουσίαζε τις κινηματογραφικές ταινίες της εβδομάδας.

ΠΗΓΗ: https://www.agon.gr/istories/11000/odos-nikolaki-efenti-enas-dromos-tis-polis-mas-me/